Bağlamanın Tarihçesi ve Gelişimi
Bağlama, Anadolu ve yakın doğu halk kültürünün bir çalgısı olarak yüz yıllardan beridir; bir iletişim, kültürü koruma ile duygu ve düşünceleri aktarma aracı olarak her zaman günlük yaşamımızda yerini bulmuştur.
Uzun insanlık tarihi boyunca aktarımı sağlanan sayısız kültür ürünü gibi bağlama da değişerek ve varlığını koruyarak günümüze kadar gelmiştir. Bu anlamda bağlamanın tarihçesini öğrenmek ve doğru anlamak önemlidir.
Geriye dönüp baktığımızda; bazen bağlamayı diyar diyar dolaşarak hikâyeler aktaran bir halk ozanına eşlik eden çalgı olarak görmekteyiz, bazen bir hastayı iyileştirme aracı olarak ve bazen de topluluğu bir araya toplayan saz olarak görmekteyiz.
Kültür yaşamımızda bu derece önemli yer tutan bağlamanın tarihi M.Ö. 2000’li yıllara kadar uzanıyor. Dünyaca ünlü etnomüzikolog Laurence Picken yaptığı detaylı araştırmalar sonucunda, bağlamanın (Kopuz) Anadolu, Ortadoğu ve Kafkaslar’da M.Ö. 2000 yıllarında kullanıldığını akademik olarak yazmaktadır. Ayrıca, Mısır ve Hıristiyan dönemindeki Bizans’ta kullanıldığını da aynı kitabında belirtmektedir.
Bağlamanın ilk kökeni Kopuz olarak adlandırılmıştır ve biçimi farklıdır. Bir önceki paragrafta Kopuz’u parantez içinde belirtmem bundan kaynaklıdır. Yazılı kaynaklarda Kopuz olarak geçen çalgı, tarih içinde biçim değiştirerek bugünkü bildiğimiz bağlama şeklini almıştır. Daha gerilere gidersek, bunu ek bilgi olarak vermek istiyorum, aslında tüm var olan yaylı ve mızraplı sazların Asya kökenli olduğu düşünülmektedir ve bir yay biçiminden başlayıp çoğaldığı savı ileri sürülmektedir. Elbette bunlar temelleri olan araştırma ve iddialardır. Yani ilk enstrümanın bildiğimiz bir yay biçiminde olduğu ve seslerin bu yaya dokunuşlar ile oluşturulduğu düşünülüyor. Daha sonra çeşitlenerek harp, kopuz ve diğer enstrümanlara bürünmeye başlamış. Cafer Açın ve Erol Parlak bu konuda kapsamlı araştırma yapmışlardır.
Tekrar bağlamanın kökeni olan Kopuz’a dönecek olursak; Şamanizm’de yer edindiği tarih kitaplarında yer almaktadır. Burada Kopuz’un tedavide kullanıldığı, iradeleri güçlendirme ve duyguları dinlendirmede bir araç olarak yararlanıldığı görülmektedir. Yani Kopuz’un, Şamanizm yoluyla toplum yaşamında önemli bir yer oluşturduğu söylenebilir.
Bu vurgudan sonra, şimdi günümüze daha yakın bir tarihe gidelim. Ünlü müzikolog Mahmut Ragıp Gazimihal, yaptığı araştırmalar sonucunda, 1212 yılında ölen Mengütaş Tay’ın kabristanında Kopuzist yazdığını belgelemektedir. Bu anlamda o yıllarda Kopuz çalanlara Kopuzist dendiğini ve çalgının o dönemlerde var olduğunu görmüş oluyoruz. Daha sonra Kopuz’u, Yunus Emre (1240-1321), Kaygusuz Abdal (1341-1444) şiirlerinde, Dede Korkut hikâyelerinde ve Evliya Çelebi (1611-1682) ‘Seyahatname’sinde yazılı olarak görmekteyiz.
Kopuz, tarih içinde böylece ad değiştirerek tüm çevre toplumlarına dağılmıştır. Mesela Kırgızistan’da Komuz, Türkmenistan ve Uygur’da Dutar, Özbekistan’da Tambur ve Sato, Azerbaycan’da Saz ve Kazakistan’da Dombra adlarıyla yer edinmiştir. Bunlara ek olarak Walter Feldman, Kopuz’un Macaristan’da Kopza ve Çekya Cumhuriyeti’nde Koboz, Kobez ya da Kobzicku adıyla yer aldığını yazmıştır. Yukarıda da belirttiğim gibi, bunlar temelleri olan araştırmalardır ve görmekteyiz ki, Kopuz ad değiştirerek farklı toplum yaşamlarına girmiş ve o kültürlerde sağlam bir şekilde yer bulmuştur.
15. yy.dan sonra Kopuz, Anadolu’da yavaşça bağlamaya dönüşmeye, kendi şeklini ve ailesini oluşturmaya başlamıştır. Ünlü halk ozanlarımız tarafından sadık bir dost olarak kullanılmış ve onlar tarafında geliştirilmiştir. Örneğin, Pir Sultan Abdal (1480-1550), Kazak Abdal (16. yy.), Köroğlu (16. yy.), Karacaoğlan (17. yy.), Dadaloğlu (19. yy.) ve Âşık Veysel, bağlamanın bugünlere gelmesinin en önemli öncüleri olmuşlardır.
Bağlamanın Anadolu’da gelişmesi ve ilerlemesi, madeni tellerin kullanılmaya başlanması sayesinde esas olarak 17. yy.dan sonra hızlanmıştır. Bu konuda 14. yy. civarında Kopuz’da da madeni tellerin kullanıldığı şeklinde yaygın bir görüş de vardır ama kesin olarak 17. yy.da bağlamada önemli ölçüde kullanılmaya başlandığını biliyoruz. Bir diğer gelişme ise, bağlamada çeşitlenme ile bir aile oluşmaya başlamıştır. Bildiğiniz gibi, daha önceki bir yazımda bu tanıtımı yapmıştım. Ayrıca, mızrapın yaygın olarak kullanılmasından dolayı, yine önceki bir yazımda belirttiğim gibi, bağlamada yöresel tavırlar oluşmaya başlamıştır. Ek olarak, bağlama ailesi ve yöresel tavırlardan dolayı, bağlamada değişik birçok düzen (akort) sistemi meydana gelmiş ve perde sayısında da çoğalmalar olmaya başlamıştır.
Evet… kısaca bağlamanın tarihçesi ve gelişimini böylece sizlere anlatmış oldum. Şunu rahatlıkla söyleyebilirim ki, bağlamanın en yaygın biçimde hayat bulduğu yer Anadolu toprakları olmuştur. Bu çalgı, Anadolu’da bir yaşam ve kültür aracı haline bürünüp, halkın dili, sözü olmuştur ve halen de öyledir.
Son olarak size Yunus Emre ve Kaygusuz Abdal’dan, içinde Kopuz geçen iki dörtlük aktarmak istiyorum…
Yunus Emre:
Ey Kobuz ile ceşte
Aslın nedir bu işde?
Eydür aslımdır ağaç
Koyun kirişi birkaç…
Kaygusuz Abdal:
Otuz kopuz, kırk ceşte, elli ıklığı rebab
Hub çalınsın odada iki telli saz ile
Bunca sözü söyledik bize baki kalır yanı yok
Kaygusuza nazar eyle bir güler yüz ile
News