Bağlama Ailesini Tanıyalım
Bugünkü yazımda size kısaca bağlama ailesini tanıtmak istiyorum. Çünkü, sanırım bu pek detaylıca bilinmeyen bir konu. Bağlama dediğimizde tek bir enstrüman olarak düşünüyor olabiliriz ama tam olarak öyle değil.
Görüntü ve ses tınıları farklı olan toplamda 7 üyeden oluşur bağlama ailesi. Bunlar: Meydan-sazı, divan-sazı, çöğür, bağlama, bozuk, tanbura ve cura adlarını alarak halk müziğimizi renklendirir ve çeşitlendirir. Yazdıklarıma iki üye daha ekliyoruz; üç-telli-bağlama ve balta-sazı… Bu son yazdığım ikisini ayrı tutmamın nedeni, belli başlı yörelerde çalındığı için daha az bilinir ve geç keşfedilmiş olmalarından kaynaklıdır. Tabi ki, bu durum akademik anlamdadır. Yani şöyle anlatmam gerekirse; önemli müzikolog Mahmut Ragıp Gazimihal, bağlama ailesini araştırmaları sonucunda 7 üye olarak belirtmiştir ama 1990’lardan sonra bağlamanın bu eklediğim iki üyesi de araştırmalar sonucunda ortaya çıkmıştır. Ve en önemlisi de, akademik anlamda yazılarak yerlerini almıştır.
Akademik anlamda yazılmış olması neden önemli, yeri gelmişken bir parantez açmak istiyorum: Daha önceki bir yazımda size “balta-sazı”ndan söz etmiştim. Benim çocukluğumdan beri bildiğim bir enstrümandır ama yaşadığım yöre ve başka birkaç yöre ile sınırlı kaldığı için pek bilinmez. Oysa bir araştırmacı tarafından kitaplaştırıldığı, tez konusu yapıldığı ya da bilimsel bir makale şeklinde yayınlandığı zaman, dünyanın herhangi bir yerine rahatlıkla ulaştırmış ve bilgilendirmiş oluyorsunuz. Böylece, yüzyıllar da geçse bu yazılı kaynak her gelen yeni nesile, bu bilgiyi kendiliğinden aktarmış oluyor. Ne yazık ki, bizde bu alanda yazılı kaynak yetersiz olduğundan, örneğin sayısız halk türküsü zamanında notaya alınamadığı için yitip gitmiştir.
Evet, bu kısa anlatımdan sonra tekrar konumuza dönersek, bağlama ailesi aslında toplam 9 üyeden oluşuyor diyebiliriz. Ve şimdi bu üyeleri tanıyalım:
İlk olarak Meydan-saz’ından başlayalım. Meydan-sazı, bağlama ailesinin en büyük boyutlu sazıdır. Eskiden ortamlarda ses sistemi bulunmadığı için, daha gür ses çıksın diye yapıldığı düşünülmektedir. Meydanlarda çalındığı için bu adı almıştır. 12 tel takılır, bu nedenle zaman zaman on-iki-telli-saz denildiği de görülmektedir. Büyüklüğünden dolayı çalınması çok güçtür, bu yüzden pek tercih edilmez.
İkinci olarak Divan-sazı diyelim… Meydan-sazı’ndan daha küçüktür. Bu, çalınmasını biraz daha kolaylaştırır ve çalgıcılar tarafından daha çok tercih edilir. Huzurda, yani divanda çalındığı için bu adı aldığı düşünülüyor ve 9 tel takılır.
Şimdi Çöğür’e gelelim. Çöğür, Divan-sazı ile aynı boyuttadır ama tel ve perde sayısı bakımından farklıdır. Çöğür’e 6 ile 9 arasında değişen tel takılır ve 15 perdeden oluşur. Ayrıca, Çöğür’ün teknesi daha büyüktür. Evliya Çelebi’nin ‘Seyahatname’ adlı eserinde Çöğür’den bahsettiği görülmektedir.
Ve sırada ailenin en meşhur üyesi Bağlama var. Bağlama, hem sazın kendisine, hem düzene (akort), hem de tüm aileye adını vermektedir. Bağlama’ya 7 tel takılır. En çok tercih edilen ve kullanılan üyedir.
Bozuk, yaygın olan diğer bir bağlama üyesidir. Hem düzenin, hem de sazın adıdır. Hatırlarsanız daha önceki bir yazımda bağlamada yöresel tavırları yazmıştım. Yöresel tavırların birçoğu bozuk sazda ve düzende çalınır. Daha çok Ege yöresinde görülür bu bağlama üyesi.
Şimdi tanbura’ya bakalım. Tanbura, ebat olarak Bağlama’dan biraz daha küçüktür. Divan-sazından bir oktav tizdir, bu yüzden Divan-sazı’nın curası olarak da bilinir.
Cura’ya gelirsek, bağlama ailesinin en küçük boyutlu sazı olarak kendini belli eder. Cura, hem mızrap ile hem de şelpe (pençe) dediğimiz mızrapsız çalınış biçimiyle çeşitli yörelerde karşımıza çıkmaktadır. 6 ile 9 arasında değişen tel takılmaktadır.
Şimdi aileye sonradan katılan son iki üyeden bahsedelim. Üç-telli-saz, Teke yöresinde yörükler tarafından çalınır. Yalnızca şelpe tekniği ile geleneksel, kendine özgün bir çalınış ve müzik yapısı vardır. Bu anlamda özeldir ve üzerine daha çok araştırma yapılması gerekmektedir. Balta-sazı’nı ise daha önceki bir yazımda tanıtmıştım. Balta-sazı da yalnızca şelpe tarzı ile seslendirilir ve farklı, bulunduğu yöreye özgü bir çalınışı vardır. Alevi dedeleri tarafından çalınmazsa fazla bir anlam ifade etmez ve tat da vermez.
Böylece bağlama ailesini hızlıca tanımış olduk. 1990’lardan sonra, bağlama ile ilgili yazılı kaynaklarda önemli ölçüde çoğalmalar başlamıştır. Bu sayede iki üye daha akademik literatüre eklenmiştir, kimi gelişmeler de sağlanmıştır. Araştırmalar arttıkça başka üyeler de aileye katılabilir, Anadolu kültürel derinliği içinden yeni, bilinmeyen biçimler çıkarılabilir.
Bağlama Ailesi
- 1-Meydan-Sazı
- 2-Divan-Sazı
- 3-Çöğür
- 4-Bağlama
- 5-Bozuk
- 6-Tanbura
- 7-Cura
- 8-Üç-Telli-Saz
- 9-Balta-Sazı
Muharrem Aslan
Artist / Sanatçı
BMus(Hons) / UNSW, DipMus(Performance)
News